Zaburzenia gospodarki hormonalnej – przyczyny, objawy i leczenie

Równowaga hormonalna jest kluczowa dla zdrowia człowieka. Jej zaburzenie może prowadzić do problemów zdrowotnych o różnorodnych objawach, w tym zmęczenia, depresji, bezpłodności, otyłości, zaburzeń lipidowych i węglowodanowych. Za regulację hormonów odpowiedzialne są gruczoły dokrewne wydzielające swoje produkty bezpośrednio do krwi.

W tym artykule omówione zostaną objawy, przyczyny oraz metody diagnozowania i leczenia najpopularniejszych zaburzeń gospodarki hormonalnej wywołanych nieprawidłową pracą gruczołów dokrewnych.

Przyczyny zaburzeń gospodarki hormonalnej

Najważniejszymi gruczołami dokrewnymi są: przysadka, tarczyca, trzustka, nadnercza i gonady. Zaburzenie ich funkcji na skutek schorzeń autoimmunologicznych, nowotworów, zapaleń, urazów czy też wad genetycznych prowadzi do zaburzeń gospodarki hormonalnej o zróżnicowanych objawach.

Objawy zaburzeń gospodarki hormonalnej

Do typowych objawów zaburzeń wydzielania hormonów zaliczamy między innymi uogólnione zmęczenie i osłabienie organizmu, zaburzenia snu oraz nastroju, trudności z utrzymaniem prawidłowej masy ciała, zaburzenia cyklu miesiączkowego u kobiet, problemy z potencją u mężczyzn oraz zmiany skórne takie jak trądzik, nadmierne owłosienie czy też suchość skóry.

Powyższe dolegliwości mogą świadczyć o już rozwiniętych zaburzeniach równowagi hormonalnej w organizmie. Wystąpienie kilku z wymienionych objawów, zwłaszcza jeśli utrzymują się dłuższy czas lub narastają, powinno skłonić do diagnostyki w kierunku chorób gruczołów dokrewnych.

Szczegółowe objawy często występujących schorzeń zostały przedstawione w poniższej tabeli.

Podstawowe badania w diagnostyce zaburzeń hormonalnych

Aby postawić diagnozę zaburzeń endokrynologicznych, konieczne jest wykonanie badań pozwalających ocenić czynność gruczołów dokrewnych oraz poziom poszczególnych hormonów we krwi pacjenta. Podstawowe badania to:

• Badania hormonalne – pozwalają zmierzyć aktualne stężenie takich hormonów jak TSH, fT3, fT4 (przy chorobach tarczycy), insulina, glukoza (przy podejrzeniu cukrzycy), testosteron, estradiol (przy zaburzeniach płciowych) czy też kortyzol i ACTH (przy chorobach nadnerczy).
• Testy stymulacyjne – polegają na podaniu syntetycznych hormonów i obserwacji reakcji gruczołów docelowych nimi sterowanych. Oceniają prawidłowość odruchów hormonalnych.
• Badania obrazowe – ultrasonografia, tomografia komputerowa oraz rezonans magnetyczny pozwalają zobrazować strukturę gruczołów dokrewnych i zidentyfikować zmiany w ich budowie.

Powyższa diagnostyka pozwala zidentyfikować źródło zaburzeń hormonalnych i dobrać optymalną metodę leczenia.

Leczenie zaburzeń gospodarki hormonalnej

Podstawowymi metodami leczenia zaburzeń hormonalnych są: farmakoterapia, leczenie operacyjne oraz postępowanie niefarmakologiczne.

Farmakoterapia polega na podawaniu:

• Hormonów niedoborowych – uzupełniających niskie stężenie danego hormonu (np. insulina w cukrzycy typu 1, tyroksyna przy niedoczynności tarczycy)
• Leków hamujących nadmierną produkcję hormonów – blokujących nadmierne wydzielanie (np. tyreostatyki w nadczynności tarczycy)
• Leków wpływających na wrażliwość tkanek docelowych na działanie hormonów

Leczenie operacyjne obejmuje chirurgiczne:

• Usunięcie nowotworowo zmienionego gruczołu dokrewnego
• Przeszczepienie zdrowego gruczołu dokrewnego w przypadku nieodwracalnego uszkodzenia

Postępowanie niefarmakologiczne zaleca:

• Diety dostosowane do konkretnych zaburzeń
• Ćwiczenia fizyczne zwiększające insulinowrażliwość
• Unikanie/redukcję stresu
• Suplementację witamin i mikroelementów

Możliwa jest także terapia izotopami promieniotwórczymi (np. jod 131 w nadczynności tarczycy) czy psychoterapia wspomagająca leczenie zaburzeń.

Zaburzenia czynności tarczycy

Do zaburzeń czynności tarczycy zaliczamy przede wszystkim niedoczynność (obniżenie funkcji) oraz nadczynność (wzmożenie funkcji) tego gruczołu. Schorzenia te mogą wynikać ze stanów zapalnych tarczycy, guzów gruczołu tarczowego lub leczenia izotopami promieniotwórczymi.

Przyczyny zaburzeń czynności tarczycy

Najczęstszymi przyczynami zaburzeń pracy tarczycy są:

• niedobory jodu w diecie – jod jest niezbędny do produkcji hormonów tarczycowych, jego niedobór prowadzi do powiększenia gruczołu (wole guzkowate) i zaburzenia funkcji;
• stany zapalne tarczycy o różnej etiologii (autoimmunologicznej, wirusowej, bakteryjnej), które uszkadzają tkankę gruczołu i zaburzają syntezę hormonów;
• guzki tarczycy o różnym potencjale złośliwości, które wpływają na czynność gruczołu w sposób autonomiczny lub uciskowy;
• jatrogenne uszkodzenie tarczycy w wyniku wcześniejszego leczenia farmakologicznego (amiodaron, lit) lub terapii radiojodem.

Do rzadszych przyczyn należą schorzenia genetyczne prowadzące do zaburzeń enzymatycznych w syntezie hormonów tarczycy lub też zaburzenia ośrodkowej regulacji wydzielania tyreotropiny.

Objawy niedoczynności tarczycy

Objawy niedoczynności tarczycy (hipotyreoza) obejmują przede wszystkim:

• ogólne zmęczenie, senność, apatię, spowolnienie psychoruchowe
• zaburzenia lipidowe (wzrost cholesterolu LDL i trójglicerydów)
• suchą, chłodną i bladą skórę, łamliwe i matowe włosy
• obrzęki dotyczące powiek i kończyn dolnych
• niedokrwistość, obniżenie ciepłoty ciała
• zmniejszenie częstości rytmu serca
• nieregularne i obfite miesiączki u kobiet
• zaburzenia płodności i powikłania ciążowe

U dzieci dochodzi do zahamowania wzrostu i opóźnienia rozwoju umysłowego.

Objawy nadczynności tarczycy

Objawy nadmiernej produkcji hormonów tarczycy (nadczynność, tyreotoksykoza) obejmują:

• nerwowość, pobudzenie, drażliwość, trudności w koncentracji
• uczucie gorąca, potliwość, niechęć do ciepłych ubrań
• duszność, kołatania serca, nietolerancję wysiłku fizycznego
• nadmierne pragnienie i apetyt, przeważnie jednak z utratą masy ciała
• częste biegunki, wymioty
• miąższowe zapalenie tarczycy u kobiet ciężarnych

Nadmiar hormonów pobudza i przyspiesza wiele procesów metabolicznych, co w dłuższym okresie prowadzi do uszkodzenia serca, kości i układu nerwowego.

Leczenie zaburzeń czynności tarczycy

Podstawą leczenia zaburzeń czynności tarczycy jest farmakoterapia uzupełniająca niedobory hormonalne lub hamująca nadmierną produkcję hormonów. W przypadku niedoczynności stosuje się przede wszystkim syntetyczne hormony tarczycy (lewotyroksyna, liotyronina), uzyskując poprawę po właściwym dawkowaniu. Przy nadczynności ogranicza się produkcję hormonów tarczycy za pomocą propylopropionianu, tiamazolu, karbimazolu lub opatrunków z jodu.

W wybranych przypadkach wykorzystuje się terapię izotopem promieniotwórczym jodu-131 w celu zniszczenia nadmiernie aktywnej tkanki tarczycowej. Ostatecznością jest operacyjne wycięcie fragmentu lub całego gruczołu tarczycy. Po zabiegu występuje konieczność dożywotniej suplementacji hormonów.

Cukrzyca jako następstwo problemów z insuliną

Cukrzyca to przewlekłe schorzenie metaboliczne, w którym występuje hiperglikemia wynikająca z defektu wydzielania insuliny, działania insuliny lub obu tych zaburzeń. Główne objawy wiążą się z nadmiarem glukozy, w tym wzmożone pragnienie, wydalanie moczu i gorsze gojenie się ran. Cukrzycę leczy się głównie za pomocą diety, leków i insuliny.

Przyczyny cukrzycy

Cukrzyca typu 1 związana jest z niszczeniem komórek beta trzustki produkujących insulinę, u podłoża którego leżą czynniki genetyczne i środowiskowe.

Cukrzyca typu 2 wiąże się z insulinoopornością tkanek i zaburzoną sekrecją insuliny na tle predyspozycji genetycznych, otyłości trzewnej i niewłaściwego trybu życia.

Istnieją również inne specyficzne typy cukrzycy rdzeniowej, genetycznej czy wtórnej do innych chorób.

Objawy cukrzycy

Klasyczne objawy cukrzycy obejmują:

• Wielomocz, szczególnie nocą
• Nasilone uczucie pragnienia
• Stały głód przy chudnięciu i osłabieniu
• Zaburzenia ostrości widzenia
• Łatwe męczenie się i senność
• Częste infekcje, wolne gojenie ran
• Swędzenie skóry, stany zapalne narządów płciowych

Długotrwale utrzymująca się hiperglikemia prowadzi do rozwoju powikłań naczyniowych i nerwowych z uszkodzeniem wielu narządów.

Leczenie cukrzycy

Podstawą leczenia cukrzycy jest:

• dieta cukrzycowa z ograniczeniem węglowodanów prostych
• regularna aktywność fizyczna
• edukacja pacjenta w zakresie samokontroli
• doustne leki hipoglikemizujące (metformina, pochodne sulfonylomocznika)
• u chorych z niedoborem insuliny konieczne jest leczenie insuliną

Istotna jest systematyczna kontrola glikemii za pomocą glukometrów oraz monitorowanie powikłań narządowych w celu ich wczesnego wykrycia i leczenia.

Zespół policystycznych jajników (PCOS)

Zespół policystycznych jajników to jedno z najczęstszych zaburzeń endokrynologicznych u kobiet rozrodczych, które charakteryzuje się m.in. brakiem owulacji, hiperandrogenizmem oraz zmianami w obrazie ultrasonograficznym jajników. PCOS ma podłoże genetyczne i ścisły związek z insulinoopornością. W obrazie klinicznym dominują objawy hiperandrogenizacji oraz niepłodności. Podstawę terapii stanowią leki hormonalne i działania ukierunkowane na redukcję insulinooporności.

Przyczyny PCOS

Do czynników wywołujących PCOS zaliczamy przede wszystkim:

• Zaburzenia enzymatyczne prowadzące do nadmiernej produkcji androgenów w jajnikach.
• Genetyczne predyspozycje dotyczące nieprawidłowości w działaniu insuliny.
• Otyłość trzewna i oporność na insulinę jako kluczowy czynnik patogenetyczny.

PCOS ma złożone podłoże genetyczne i środowiskowe, które zaburza regulację hormonalną na wielu poziomach.

Objawy PCOS

Główne objawy zespołu PCOS to:

• Zaburzenia miesiączkowania – skąpe, nieregularne albo nieobecne
• Niepłodność i trudności z zajściem w ciążę
• Nadmierny wzrost włosów na twarzy, klatce piersiowej, plecach i brzuchu
• Trądzik młodzieńczy albo łojotokowe zapalenie skóry
• Łysienie typu męskiego, androgenowa alopecja
• Rozrost jajników w badaniu ultradźwiękowym
• Otyłość trzewna i zaburzenia przemiany glukozy

Leczenie PCOS

W leczeniu PCOS stosowane są:

• Leki antykoncepcyjne zmniejszające produkcję androgenów.
• Leki pobudzające owulację (klomifen, letrozol).
• Metformina i inne leki zmniejszające insulinooporność.
• Leczenie hirsutyzmu i trądziku za pomocą środków miejscowych.
• Operacyjne leczenie niepłodności w celu uzyskania ciąży.

Ważne jest też postępowanie niefarmakologiczne – dieta, aktywność fizyczna i redukcja masy ciała.

Zaburzenia hormonów płciowych

Zaburzenia hormonów płciowych wiążą się ze zmianami w wydzielaniu estrogenów u kobiet i testosteronu u mężczyzn. Mogą być spowodowane schorzeniami gruczołów płciowych, guzami produkującymi hormony lub czynnikami zewnętrznymi. Dominującymi objawami są zaburzenia cyklu, płodności i charakterystycznych cech płciowych. Leczenie polega na terapii hormonalnej i usuwaniu przyczyn choroby.

Przyczyny zaburzeń hormonów płciowych

Przyczynami zaburzeń produkcji i działania hormonów płciowych są między innymi:

• Guzy jajników i jąder wydzielające nadmierne ilości estrogenów lub testosteronu.
• Przewlekłe stany zapalne narządów płciowych wpływające na ich czynność.
• Nieprawidłowa kontrola hormonalna na poziomie podwzgórza i przysadki mózgowej.
• Zaburzenia odżywiania prowadzące do niedoboru lub nadmiaru masy ciała.
• Stres oksydacyjny.

Objawy zaburzeń hormonów płciowych u kobiet

Objawy zaburzeń hormonalnych u kobiet obejmują:

• Nieregularne, bolesne, skąpe lub obfite miesiączki
• Zanikanie cech płciowych wtórnych
• Obniżenie popędu seksualnego i atrofia pochwy
• Problemy z zajściem i utrzymaniem ciąży
• Osteoporoza, złamania patologiczne
• Uderzenia gorąca, napady potu, bezsenność

Objawy zaburzeń hormonów płciowych u mężczyzn

U mężczyzn typowe objawy obejmują:

• Spadek popędu seksualnego
• Zaburzenia erekcji i ejakulacji
• Niepłodność
• Zanik mięśni, gromadzenie tkanki tłuszczowej
• Obniżenie owłosienia ciała, ginekomastia
• Osteoporoza i zwiększona podatność na złamania

Leczenie zaburzeń hormonów płciowych

W terapii zaburzeń hormonalnych wykorzystuje się między innymi:

• Podawanie estrogenów i progestagenów w dawkach substytucyjnych u kobiet po menopauzie łagodzące dolegliwości wypadowe
• Terapię testosteronem w celu uzupełniania jego niedoborów u mężczyzn i łagodzenia objawów hipogonadyzmu
• Hamowanie nadmiernej produkcji hormonów za pomocą leków (np. analogi GnRH).
• Operacyjne usuwanie nowotworów jajników/jąder wydzielających nadmiar hormonów płciowych
• Leczenie chorób współistniejących wpływających na gospodarkę hormonalną.
• Psychoterapia w celu redukcji stresu i radzenia sobie z objawami.

W przypadku zaburzeń płodności można zastosować:

• Stymulację jajeczkowania u kobiet lekami (gonadotropinami).
• Stymulację hormonu luteinizującego i spermatogenezy u mężczyzn z użyciem gonadotropin.
• Zapłodnienie in vitro i inne metody wspomaganego rozrodu.
• Leczenie obniżonej płodności u mężczyzn (np. inhibitory fosfodiesterazy).

Istotne jest holistyczne podejście uwzględniające leczenie somatyczne i psychologiczne. Ważna jest edukacja pacjentów na temat modyfikacji trybu życia.

Zaburzenia hormonalne: Pytania i odpowiedzi

Jakie badania należy wykonać w celu diagnozy zaburzeń hormonalnych?

Badania krwi w kierunku poziomu hormonów np. TSH, prolaktyny, estradiolu, testosteronu. Także obrazowanie USG lub rezonans magnetyczny gruczołów dokrewnych.

Jakie leki stosuje się w terapii zaburzeń hormonalnych?

Leki hormonalne (estrogeny, progesteron, testosteron), leki regulujące (np. metformina, tyrozol), leki przeciwnowotworowe (w guzach neuroendokrynnych).

Jakie badania kontrolne są wymagane podczas terapii?

Kontrola poziomu hormonów i obrazowanie gruczołów. Częstość badań zależy od choroby. Zwykle co 3-6 miesięcy.

Jakie są najczęstsze powikłania zbyt późno rozpoznanych chorób hormonalnych?

Bezpłodność, powikłania ciąży, zaburzenia lipidowe i ryzyko miażdżycy, osteoporoza, choroby nowotworowe, zaburzenia psychiczne.

Jak długo zwykle prowadzi się leczenie hormonalne tego typu zaburzeń?

Zwykle przewlekle lub dożywotnio, ze względu na nieodwracalny charakter uszkodzenia gruczołów dokrewnych.

Czy możliwy jest powrót do zdrowia i odstawienie leków?

W przypadku chorób zapalnych lub przejściowych zaburzeń – tak. Jednak w wielu przypadkach konieczne jest stałe zażywanie preparatów hormonalnych.

Kto najczęściej choruje na schorzenia endokrynologiczne?

Kobiety (zwłaszcza w wieku rozrodczym), osoby obciążone genetycznie, pacjenci z chorobami autoimmunizacyjnymi.

Jak rozpoznać podejrzenie choroby hormonalnej?

Na podstawie charakterystycznych objawów lub badań wykonywanych w innych celach (np. OB, morfologia krwi).