Używki takie jak alkohol, narkotyki czy nikotyna są substancjami psychoaktywnymi, które mogą prowadzić do rozwoju różnego rodzaju uzależnień. Z kolei pewne zachowania, jak hazard czy kompulsywna praca również wiążą się z ryzykiem uzależnienia behawioralnego.
Uzależnienia mają bardzo niekorzystny wpływ zarówno na zdrowie fizyczne, psychiczne jak i funkcjonowanie społeczne jednostki. Mogą doprowadzić do rozwoju wielu poważnych chorób, problemów osobistych oraz obciążenia całego systemu ochrony zdrowia. Dlatego tak istotna jest profilaktyka i leczenie uzależnionych, oraz budowanie zdrowych nawyków.
Poniższy artykuł omawia rodzaje substancji i zachowań, które uzależniają, objawy świadczące o rozwijającym się uzależnieniu, przyczyny popadania w nałogi, negatywne konsekwencje dla zdrowia oraz możliwości terapii i zapobiegania nałogom.
Od czego można się uzależnić i jakie są rodzaje uzależnień?
Uzależnienia można podzielić ze względu na przedmiot nałogu. Wyróżnia się uzależnienia od substancji psychoaktywnych oraz uzależnienia behawioralne. Trzy najczęściej nadużywane substancje psychoaktywne, które powodują uzależnienie to alkohol, narkotyki i nikotyna zawarta w papierosach i innych wyrobach tytoniowych. Działają one na mózg, wpływając na poziom różnych neuroprzekaźników, co prowadzi do uzależnienia fizycznego i psychicznego.
Alkohol zaburza przekaźnictwo między komórkami nerwowymi poprzez wpływ na receptory GABA, glutaminergiczne oraz układ nagrody. Powoduje stan odurzenia, euforii, zaburzenia świadomości, koordynacji ruchowej, a nawet oddechu oraz akcji serca.
Narkotyki takie jak amfetamina, kokaina, opioidy czy marihuana mają odmienny mechanizm działania, ale generalnie zwiększają stężenie dopaminy, serotoniny i endorfin odpowiedzialnych za odczuwanie przyjemności. Wywołują silne, ale krótkotrwałe stany odurzenia, nagły przypływ energii lub odprężenia.
Z kolei nikotyna z papierosów pobudza uwalnianie dopaminy i noradrenaliny, co daje natychmiastowe uczucie zadowolenia i zmniejszenia stresu. Jednak wraz z rozwojem uzależnienia efekt ten słabnie, a głównym motywem sięgania po papierosy staje się redukcja objawów odstawienia.
Oprócz uzależnienia od substancji wyróżnia się również uzależnienia behawioralne, gdzie nałogowy charakter przejawiają pewne formy aktywności, na przykład hazard, seks, media społecznościowe, zakupy czy kompulsywna praca.
Na czym polega mechanizm uzależnień?
Bez względu na rodzaj uzależnienia, podstawą jego rozwoju są zmiany zachodzące w mózgu osoby zażywającej daną substancję lub wykonującej określoną czynność. Kluczową rolę odgrywa tu układ nagrody, zlokalizowany m.in. w strukturach mózgu takich jak jądro półleżące i korze przedczołowej.
Głównym neuroprzekaźnikiem zaangażowanym w mechanizm działania substancji uzależniających oraz rozwoju nałogu jest dopamina. Jej nagły wyrzut powoduje uczucie euforii, przyjemności i chęć powtórzenia danego zachowania w przyszłości.
Kluczowym zjawiskiem we wszystkich uzależnieniach jest rozwój tolerancji, czyli konieczności zażywania coraz większych dawek danej substancji lub częstszego powtarzania danego zachowania, aby osiągnąć pożądany efekt. Natomiast odstawienie środka lub nagłe zaprzestanie zachowania prowadzi do nieprzyjemnych objawów abstynencyjnych. Mózg osoby uzależnionej nie jest w stanie prawidłowo funkcjonować bez stałego dopływu substancji, od której jest zależny.
Jakie są przyczyny powstawania uzależnień?
Uzależnienia powstają w wyniku współdziałania czynników biologicznych, psychologicznych i społeczno-środowiskowych. Predysponują do nich pewne cechy osobowości – niskie poczucie własnej wartości, nieśmiałość, impulsywność, tendencja do ryzyka.
Istotną rolę odgrywają też uwarunkowania genetyczne – ryzyko uzależnienia jest 1,5-3 razy większe u osób, których krewni cierpią na zaburzenia z tego spektrum.
Z kolei czynniki środowiskowe to dostępność substancji psychoaktywnych, brak wsparcia rodzinnego, kłopoty w szkole czy pracy, kontakt z grupami akceptującymi przyjmowanie środków odurzających, naśladownictwo negatywnych wzorców lub próba ucieczki od problemów osobistych.
Negatywne skutki zdrowotne poszczególnych nałogów
Uzależnienia od substancji psychoaktywnych oraz uzależnienia behawioralne wiążą się z bardzo poważnymi konsekwencjami zarówno dla zdrowia fizycznego i psychicznego, jak i funkcjonowania społecznego.
Nadużywanie alkoholu prowadzi do chorób wątroby, trzustki, żołądka i jelit, nadciśnienia, chorób serca, udarów czy nowotworów. Może także uszkadzać mózg, powodując demencję, encefalopatię lub neuropatię. Alkoholizm zwiększa też ryzyko samobójstw i wypadków.
Z kolei narkotyki niosą za sobą ryzyko zakażeń przenoszonych drogą krwi, zaburzeń rytmu serca, niewydolności oddechowej, zawałów, udarów. Mogą także wywołać trwałe psychozy. Cechą charakterystyczną konsekwencji zażywania narkotyków jest ich losowość i nagłość – skutkiem pojedynczej „dawki” może być śmierć.
Nałóg palenia tytoniu jest z kolei jedną z głównych przyczyn przewlekłej obturacyjnej choroby płuc, przewlekłego zapalenia oskrzeli i astmy oskrzelowej, a także licznych nowotworów. Wywołuje zmiany w układzie krążenia predysponujące do zawałów serca, udarów mózgu i nadciśnienia.
Nadużywanie różnych substancji psychoaktywnych prowadzi do wielu groźnych chorób organicznych, podczas gdy uzależnienie od hazardu czy kompulsywnych zakupów skutkuje problemami finansowymi, zadłużeniem, a czasem nawet bankructwem i utratą majątku.
Wpływ używek na mózg i zachowanie
Substancje psychoaktywne wywołują głębokie zaburzenia funkcjonowania mózgu, prowadząc do upośledzenia procesów poznawczych, kontroli nad emocjami i zachowaniem oraz mechanizmów motywacyjnych.
Gromadzone przez lata badania neuroobrazowe dowodzą, że uzależnienia niosą ze sobą postępującą neurodegenerację mózgu, zwłaszcza w obszarach kory przedczołowej i wzgórza.
Alkohol, nikotyna, amfetamina czy opioidy zaburzają przepływ informacji między neuronami poprzez zmianę stężenia neuroprzekaźników takich jak dopamina, serotonina, GABA czy glutaminian.
Dochodzi do uszkodzenia struktur mózgu odpowiedzialnych m.in. za procedury uczenia się i pamięci oraz za podejmowanie decyzji. Zaburzona zostaje też zdolność do realnej oceny sytuacji i przewidywania konsekwencji własnych działań.
Objawy uzależnienia – jak je rozpoznać
Pierwszym etapem jest zażywanie danej substancji okazjonalnie, rekreacyjnie dla przyjemności lub redukcji stresu. Następnie pojawia się tolerancja na działanie substancji – dla uzyskania podobnego efektu trzeba przyjmować coraz większe dawki.
Kolejne objawy świadczące o rozwijającym się uzależnieniu to: silne, nieodparte pragnienie (tzw. głód narkotykowy) i przymus przyjmowania używki, inwestowanie dużej ilości czasu w zdobywanie i zażywanie substancji, kontynuowanie nałogu mimo świadomości negatywnych konsekwencji, objawy odstawienne (np. drżenie mięśni, poty, bezsenność) pojawiające się w przypadku zaprzestania zażywania substancji.
W mózgu osoby uzależnionej dochodzi do trwałych zmian neuroprzekaźnikowych, które powodują upośledzenie mechanizmów regulacji emocji i motywacji.
Podobnie uzależnienie behawioralne objawia się silnym przymusem wykonywania danej czynności, poświęcaniem jej nadmiernej ilości czasu kosztem innych aktywności, kontynuacją pomimo świadomości negatywnych konsekwencji finansowych lub zdrowotnych
Negatywne skutki społeczne uzależnień
Pojawienie się uzależnienia gwałtownie pogarsza funkcjonowanie społeczne jednostki. Dotyczy to zarówno relacji rodzinnych i towarzyskich, jak i aktywności zawodowej.
Często obserwuje się spadek efektywności w pracy, częste nieobecności, a nawet utratę zatrudnienia. Pogarszają się relacje z małżonkiem, dziećmi i przyjaciółmi. Osoba uzależniona staje się skoncentrowana wyłącznie na nałogu, traci zainteresowanie codziennymi obowiązkami.
Nałogi mają też ogromny wpływ na system emerytalno-rentowy oraz ochronę zdrowia poprzez liczne zwolnienia lekarskie, hospitalizacje i świadczenia rehabilitacyjne. Szacuje się, że koszty społeczne i ekonomiczne uzależnień sięgają 3-5% PKB rocznie.
Zapobieganie i skuteczne metody leczenia uzależnień
Skuteczne leczenie uzależnień jest procesem długofalowym, wymagającym kompleksowego wsparcia specjalistów. Podstawą jest psychoterapia indywidualna i grupowa, uzupełniana w razie potrzeby o farmakoterapię.
Stosuje się m.in. terapię poznawczo-behawioralną pomagającą zrozumieć i wyeliminować dysfunkcyjne schematy myślowe oraz programy 12 kroków działające w oparciu o grupy samopomocowe i indywidualnego sponsora.
Coraz większy nacisk kładzie się również na zakrojoną na szeroką skalę profilaktykę uzależnień, w szczególności wśród dzieci i młodzieży.
Związek uzależnień z depresją i lękiem
Substancje psychoaktywne często są początkowo wykorzystywane w celu samoleczenia nasilonych objawów depresji lub lęku. Dają poczucie tymczasowej ulgi i poprawy nastroju. Jednak w dłuższej perspektywie pogłębiają problemy psychiczne.
Alkohol i narkotyki, ingerując w przekaźnictwo nerwowe mózgu, powodują zaburzenia syntezy endogennych neuroprzekaźników: serotoniny, dopaminy i endorfin. To dodatkowo nasila objawy depresji.
Efektem jest tzw. błędne koło – sięganie po używki jako samoleczenie pogarszającego się nastroju, a w konsekwencji dalsze skutki uboczne potęgujące objawy i dolegliwości psychiczne.
Podatność na uzależnienia w zaburzeniach osobowości i ADHD
Pewne cechy osobowości i temperamentu predysponują do ryzykownych zachowań i eksperymentowania ze środkami odurzającymi. Należą do nich m.in. impulsywność, poszukiwanie wrażeń, nad-aktywność, niecierpliwość, trudności w samokontroli. Charakteryzują one m.in. ADHD i osobowość antyspołeczną.
Z kolei niskie poczucie własnej wartości, niepewność siebie, trudności w nawiązywaniu relacji, emocjonalna niestabilność (właściwe osobowości borderline) determinują częste sięganie po alkohol lub narkotyki w celu poprawy samopoczucia i nabycia pewności siebie w kontaktach z innymi.
Wpływ uzależnień na bliskich i rodzinę
Nadużywanie alkoholu, narkotyków czy hazard patologiczny przez jednego z członków rodziny ma traumatyczne konsekwencje dla jego najbliższych.
Wiąże się to z licznymi, często brutalnymi awanturami domowymi, nieprzewidywalnymi zmianami nastroju osoby uzależnionej, obniżonym poczuciem bezpieczeństwa, a nawet przemocą fizyczną.
Rodzina osoby z problemem nałogowym doświadcza chronicznego stresu, poczucia wstydu i izolacji społecznej, obawy przed reakcjami uzależnionego, bezradności i bezsilności wobec nałogowych zachowań bliskiej osoby oraz obarczenia codziennymi obowiązkami „za dwoje”. W szczególnie ciężkiej sytuacji znajdują się dzieci z rodzin z problemem uzależnień. Cierpią z powodu zaniedbań ze strony rodziców, chronicznego stresu i lęku, często stają się ofiarami przemocy domowej lub obserwują akty agresji między rodzicami.
U takich dzieci częściej obserwuje się problemy emocjonalne i behawioralne: nadpobudliwość, impulsywność, nadmierną nieśmiałość i wycofanie, niską samoocenę, trudności w nauce, depresję. Mogą one powielać destrukcyjne wzorce w dorosłym życiu.
Stygmatyzacja osób z problemem uzależnień
Niestety w społeczeństwie nadal pokutują stereotypy i uprzedzenia dotyczące osób zmagających się z uzależnieniami.
Często postrzega się je jako mające słabą wolę, nieporadne życiowo, niegodne zaufania, niebezpieczne, zasługujące na potępienie moralne z racji swoich nałogowych zachowań.
Tego typu stygmatyzacja i dyskryminacja osób uzależnionych pogłębia ich problemy psychologiczne (niską samoocenę, wstyd, lęk przed odrzuceniem) i społeczne, utrudnia powrót do normalnego życia w rodzinie i pracy, zniechęca do podjęcia terapii.
Konieczne są działania zmierzające do zwiększenia świadomości i wrażliwości społecznej wobec problematyki uzależnień jako choroby wymagającej profesjonalnego leczenia i wsparcia otoczenia.
Używki i nałogi – Najczęściej zadawane pytania
Jakie substancje powodują uzależnienia?
Do najbardziej uzależniających substancji psychoaktywnych należą alkohol, nikotyna z papierosów, narkotyki takie jak heroina, kokaina czy amfetamina. Mogą one prowadzić zarówno do uzależnienia fizycznego, jak i psychicznego.
Czy można uzależnić się od zachowań?
Tak, oprócz substancji psychoaktywnych istnieją też uzależnienia behawioralne – od hazardu, kompulsywnych zakupów, pracy, seksu, internetu. Bazują one na zaburzeniu mózgowych mechanizmów nagrody.
Jakie są objawy świadczące, że ktoś się uzależnia?
Do objawów uzależniania się należą: wzrost tolerancji na działanie danej substancji, przymus jej zażywania, poświęcanie jej coraz więcej czasu, zaniedbywanie hobby i obowiązków, kontynuowanie pomimo świadomości szkodliwości, a także objawy odstawienne.
Jak alkoholizm wpływa na zdrowie?
Nadużywanie alkoholu prowadzi m.in. do marskości wątroby, cukrzycy, nadciśnienia, chorób serca, uszkodzenia mózgu, zwiększa ryzyko nowotworów i wypadków.
Jakie są przyczyny uzależnień?
Uzależnienia mają podłoże biologiczne, psychologiczne i społeczne – predyspozycje genetyczne, cechy osobowości, traumatyczne doświadczenia, wpływ otoczenia.
W jaki sposób uzależnienia wpływają na rodzinę?
Nałogi jednego z członków rodziny prowadzą do problemów finansowych, konfliktów, przemocy domowej, rozpadu relacji, poczucia bezradności, stygmatyzacji, zaburzeń psychicznych u dzieci.
Jak leczy się uzależnienia?
Podstawą terapii uzależnień jest psychoterapia, farmakoterapia objawów odstawiennych i chorób współistniejących oraz udział w grupach wsparcia i programach 12 kroków.
Jak zapobiegać problemowi uzależnień?
Profilaktyka uzależnień polega na edukacji nt. zagrożeń związanych z nałogami, promowaniu zdrowego stylu życia bez używek wśród dzieci
Jakie są koszty społeczne i ekonomiczne uzależnień?
Uzależnienia generują ogromne straty wynikające ze wzrostu wydatków na ochronę zdrowia, utraty produktywności, przestępczości narkotykowej, sięgające nawet 5% PKB rocznie.
