Tabletka dzień po – od kiedy można wziąć? Skutki uboczne

Tabletka „dzień po”, potocznie nazywana również antykoncepcją awaryjną, to rodzaj hormonalnego środka antykoncepcyjnego stosowanego doraźnie w celu zapobiegnięcia nieplanowanej ciąży po odbytym stosunku seksualnym bez zabezpieczenia lub w przypadku pęknięcia prezerwatywy. W Polsce dostępne są obecnie dwa rodzaje tych tabletek – Escapelle zawierająca lewonorgestrel oraz ellaOne z octanem uliprystalu.

Czym są tabletki „dzień po”?

Tabletki „dzień po” należą do grupy awaryjnych leków antykoncepcyjnych, inaczej nazywanych postkoitalnymi. Głównym celem tych tabletek jest zakłócenie owulacji, która jeszcze nie nastąpiła i zapobiegnięcie niepożądanej ciąży. Ich angielska nazwa „morning after pill” wzięła się stąd, że pigułkę tę przyjmuje się zazwyczaj następnego dnia po odbyciu stosunku, który wiązał się z ryzykiem zapłodnienia. Tabletki „po” są przeznaczone do sporadycznego i doraźnego stosowania przez kobiety, a ich działanie różni się, w zależności od preparatu, jednak wywierają wpływ głównie na progesteron. W ten sposób zaburzają cykl owulacyjny oraz powodują zmiany w śluzie szyjkowym i endometrium, uniemożliwiające zapłodnienie lub implantację.

Skuteczna doustna antykoncepcja awaryjna powinna być w stanie zapobiegać owulacji przez co najmniej 5 dni, ponieważ plemniki mogą zachować zdolność do zapłodnienia w drogach rodnych kobiety przez ten okres. Zazwyczaj trudno jest stwierdzić w jakim stadium procesu owulacyjnego znajduje się kobieta, ponieważ długość cyklu i dzień owulacji mogą się różnić, dlatego tabletki „dzień po” podaje się jak najszybciej, w nadziei na złapanie procesu we wczesnej fazie.

Rodzaje preparatów antykoncepcji awaryjnej w Polsce

Istnieją dwa główne rodzaje tabletek „dzień po” dostępnych w Polsce:

• Escapelle – zawiera lewonorgestrel czyli syntetyczny hormon progesteronu o działaniu antykoncepcyjnym. Escapelle dostępna jest w dawce 1,5 mg.
• ellaOne – z substancją czynną octan uliprystalu, jest to selektywny modulator receptora progesteronowego. Jednorazowa dawka ellaOne wynosi 30 mg.

Jak działają tabletki „dzień po”?

Mechanizmy działania tabletek „dzień po” działają na zasadzie hamowania owulacji poprzez hamowanie wydzielanie hormonu luteinizującego (LH) oraz na zagęszczeniu śluzu szyjkowego. Leki te wpływają na poziom żeńskich hormonów w organizmie, co prowadzi do modyfikacji naturalnego cyklu miesiączkowego.

Dokładne działanie pigułki „po” polega na:

• Zapobieganiu uwolnienia komórki jajowej z pęcherzyka Graafa – hormony z pigułki blokują owulację poprzez zaburzenie naturalnego cyklu wydzielania hormonów przez podwzgórze i jajniki.
• Zmianie konsystencji śluzu szyjkowego – staje się on gęstszy i bardziej lepki, przez co tworzy barierę uniemożliwiającą plemnikom dotarcie do komórki jajowej.
• Zmniejszeniu grubości błony śluzowej macicy – endometrium staje się cieńsze i mniej podatne na zagnieżdżenie zapłodnionej komórki jajowej.

Te 3 główne mechanizmy działania pigułki „po” skutecznie zapobiegają zapłodnieniu komórki jajowej oraz ciąży poprzez uniemożliwienie zagnieżdżenia się zarodka.

Kiedy stosuje się antykoncepcję awaryjną?

Tabletki „dzień po” to ostateczne rozwiązanie po stosunku bez zabezpieczenia lub gdy zawiodła antykoncepcja. Najczęstsze sytuacje skłaniające kobiety do sięgnięcia po antykoncepcję awaryjną to:

• Pęknięcie prezerwatywy lub współżycie bez zabezpieczenia
• Pominięcie przyjęcia pigułki antykoncepcyjnej,
• Wysunięcie wkładki domacicznej
• Doświadczenie gwałtu

W odróżnieniu od standardowych hormonalnych metod antykoncepcji (pigułka, plastry, krążki) tabletki antykoncepcji awaryjnej nie są przeznaczone do regularnego stosowania i absolutnie nie nadają się do tego. Służą wyłącznie jako ostatnia deska ratunku zapobiegająca niepożądanej ciąży w sporadycznych sytuacjach, gdy inne zabezpieczenia zawiodły, lub nie zostały wdrożone.

Przeciwwskazania do stosowania pigułek „dzień po”

Podobnie jak przy standardowej hormonalnej antykoncepcji, istnieje szereg schorzeń i stanów wykluczających bezpieczne zastosowanie awaryjnych środków postkoitalnych:

Przeciwwskazania medyczne obejmują:

• Ciążę lub podejrzenie ciąży
• Nowotwory hormonozależne (np. rak piersi)
• Porfirię
• Ciężkie choroby wątroby

Interakcje ze stosowanymi lekami:

• Leki przeciwgrzybicze
• Środki ziołowe z dziurawcem
• Niektóre antybiotyki
• Rifampicyna, deksametazon, dziurawiec i niektóre leki przeciwpadaczkowe (fenytoina, fenobarbital, karbamazepina), mogą wpływać metabolizm tabletek „dzień po” i powodować obniżenie ich stężeń we krwi.
• Inhibitory proteazy HIV, itrakonazol, erytromycyna i sok grejpfrutowy powodować zwiększenie ich stężeń we krwi.

Inne stany takie jak uczulenie na substancje czynne, choroby jelit, stany zapalne narządu rodnego również są bezwzględnymi przeciwwskazaniami do pigułek awaryjnych.

Najczęstsze skutki uboczne po przyjęciu tabletek „dzień po”

W większości przypadków sporadycznie przyjęta tabletka „dzień po” jest dobrze tolerowana i nie powoduje żadnych poważnych konsekwencji zdrowotnych. Jednak u części kobiet mogą pojawić się następujące skutki uboczne:

• Zaburzenia miesiączkowania – m.in. bolesne miesiączkowanie, krwawienie, plamienia, opóźnienie menstruacji.
• Dolegliwości ze strony układu pokarmowego – nudności, wymioty, biegunka, bóle brzucha.
• Bóle głowy
• Zawroty głowy
• Bóle brzucha
• Tkliwość i bolesność piersi
• Zmęczenie, osłabienie, labilność emocjonalna
• Problemy ze snem – bezsenność, trudność w zasypianiu, częste wybudzanie się
• Zaburzenia lękowe i depresja

EllaOne czy Escapelle – które tabletki „po stosunku” wybrać?

Escapelle i ellaOne to jedyne dostępne obecnie w Polsce preparaty typu „dzień po”, ale wciąż istnieją między nimi pewne różnice:

Poniższa grafika przedstawia wykres porównujący ilość przypadkowych ciąż po podaniu Escapelle (Lewonorgestrel) i ellaOne (Octan uliprystalu), w kontekście ilości godzin od niezabezpieczonego stosunku płciowego. Liczba z lewej strony pokazuje nieplanowane ciąże, a liczba po prawej oznacza ilość uczestniczek badania.

Charakterystyka obu preparatów

Escapelle (Lewonorgestrel )

• Lek starszej generacji
• Niższa skuteczność nawet w pierwszych 24h od niezabezpieczonego stosunku
• Niższa skuteczność działania o połowę w przypadku kobiet z nadwagą.
• Wąskie okno działania rozpoczynające się po wyborze dominującego pęcherzyka jajnikowego i kończące, gdy poziom hormonu luteinizującego zaczyna wzrastać
• Przyjęty w zaawansowanej fazie pęcherzykowej może wręcz indukować wcześniejsze pęknięcie pęcherzyka
• Wyższa skuteczność w połączeniu z meloksykamem (środek przeciwbólowy), jednak potrzeba więcej badań klinicznych, aby ustalić bezpieczeństwo tego połączenia.

ellaOne (Octan uliprystalu )

• Lek nowej generacji
• Wyższa skuteczność hamowania owulacji
• Nieco wyższa skuteczność u kobiet z nadwagą
• Bezpośrednie hamowanie pęknięcia pęcherzyka jajnikowego i tym samym większa skuteczność nawet gdy jest przyjęty krótko przed owulacją
• Stała skuteczność leku od 1 do 5 dnia wynika prawdopodobnie z silniejszego wpływu na endometrium, który występuje niezależnie od czasu przyjęcia

Biorąc pod uwagę powyższe właściwości obu preparatów, ellaOne wykazuje znacznie wyższą skuteczność w porównaniu do Escapelle, szczególnie w bezpośrednim hamowaniu owulacji. Naukowcy sugerują, że krótkotrwały wzrost progesteronu jest niezbędny w końcowych etapach prowadzących do pęknięcia pęcherzyka. Z tego powodu przyjęcie Lewonorgestrel, czyli syntetycznego progesteronu może w tym momencie indukować ten proces. Octan uliprystalu jest bardziej wybiórczy ze względu na swój mechanizm działania i ma selektywne działanie progesterogenne.

Jak często można stosować antykoncepcję awaryjną?

Z uwagi na możliwość wystąpienia działań niepożądanych oraz mniejszą skuteczność, tabletkę „po” zaleca się stosować sporadycznie – nie częściej niż 1 raz w ciągu cyklu miesiączkowego. Nie jest ona odpowiednia do regularnego i długotrwałego przyjmowania jako podstawowa metoda antykoncepcji. Kwestia bezpieczeństwa i potencjalnych skutków ubocznych powtarzającego się przyjmowania pigułek „po” w tym samym cyklu miesiączkowym wymaga większej ilości badań. Aktualnie leki te uważane są za bezpieczne i dobrze tolerowane u zdrowych dorosłych oraz wchodzących w dorosłość młodych kobiet.

Dlatego po każdym zastosowaniu tabletki awaryjnej zaleca się jak najszybszy kontakt z ginekologiem w celu uzyskania porady na temat wyboru najbardziej odpowiedniej dla siebie metody regularnej antykoncepcji.

Czynniki osłabiające działanie antykoncepcji awaryjnej

Niektóre leki, nadwaga, problemy jelitowe czy wymioty mogą osłabiać lub wręcz całkowicie znosić skuteczność działania tabletki „dzień po”. Natomiast w przypadku wymiotów w ciągu 3 godzin od przyjęcia tabletki, zaleca się przyjęcie dawki ponownie.

Badania pokazują, że BMI również odgrywa rolę w skuteczności tabletek dzień po. Wykazano, że szczytowe stężenie lewonorgestrelu we krwi u kobiet otyłych jest o połowę niższe niż u kobiet z normalną wagą ciała. Może to sugerować potrzebę zastosowania podwójnej dawki leku Escapelle u kobiet z podwyższonym BMI.

W przypadku octanu uliprystalu (ellaOne) wykazano odwrotną różnicę i kobiety z wyższą masą ciała osiągały nieco wyższe stężenie leku we krwi.

Kontrowersje dotyczące tabletek „dzień po”

Wprowadzenie na rynek pigułek antykoncepcyjnych awaryjnych spotkało się z licznymi kontrowersjami i sporami na całym świecie. Jedną z głównych obaw jest ryzyko, że środki te mogą negatywnie wpływać na już zagnieżdżony zarodek prowadząc do jego obumarcia i poronienia we wczesnej fazie ciąży.

Antykoncepcja awaryjna często jest również mylona z tabletkami wczesnoporonnymi. W wielu krajach rozwijających się, brak wiedzy i dostępu do antykoncepcji awaryjnej może skutkować tym, że kobiety będą sięgać po niebezpieczne metody aborcji, które znacząco przyczyniają się do ich śmiertelności i zachorowalności. Dlatego tak ważne jest edukowanie społeczeństwa i udostępnianie obiektywnych informacji na temat antykoncepcji awaryjnej, aby ograniczyć ryzyko i skutki niepożądanych ciąż”

Podsumowanie – najważniejsze informacje o antykoncepcji awaryjnej

Tabletka „dzień po” jest skuteczną metodą awaryjnej antykoncepcji, jednak charakteryzuje się pewnymi ograniczeniami. Ponadto jej częste lub nadmierne stosowanie jest niewskazane i niesie ze sobą ryzyko działań niepożądanych dla zdrowia. W przypadku decyzji przyjęcia tabletki „dzień po” należy pamiętać, że:

Dlatego tabletka „dzień po” powinna być traktowana jedynie jako awaryjne rozwiązanie na wypadek sporadycznych sytuacji lub zaniedbań w stosowaniu standardowych metod antykoncepcji, a nie jako podstawowy i regularny środek zapobiegania ciąży.

Kobietom poszukującym skutecznej i bezpiecznej metody planowania rodziny zaleca się kontakt z ginekologiem w celu dostosowania odpowiedniej, stałej antykoncepcji hormonalnej lub niehormonalnej do indywidualnych potrzeb i preferencji.