Hormon folikulotropowy (FSH), zwany również folitropiną, to glikoproteina wydzielana przez przysadkę mózgową, należąca do grupy gonadotropin. FSH odgrywa kluczową rolę w regulacji funkcji rozrodczych zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn działając synergistycznie z hormonem luteinizującym (LH). Działanie FSH odbywa się poprzez związanie z receptorem FSH (FSHR), który należy do rodziny receptorów sprzężonych z białkiem G. Aktywacja FSHR prowadzi do uruchomienia szlaków sygnałowych, takich jak cyklaza adenylanowa/cAMP/PKA oraz PI3K/Akt, które regulują ekspresję genów i funkcje komórkowe.
Wydzielanie FSH jest regulowane przez gonadoliberynę (GnRH) z podwzgórza oraz przez hormony produkowane przez gonady (estradiol, inhibina B, aktywina) na zasadzie sprzężenia zwrotnego. Poziom FSH zmienia się w czasie życia, wpływając na płodność. U kobiet, poziom FSH jest niski w okresie niemowlęcym i zaczyna wzrastać dopiero w okresie dojrzewania, co odzwierciedla aktywację osi podwzgórze-przysadka-gonady. Natomiast wysokie poziomy FSH w okresie przejścia menopauzalnego są wynikiem zmniejszającej się wrażliwości pęcherzyków jajnikowych na stymulację FSH i postępującego spadku rezerwy jajnikowej, co prowadzi do utraty ujemnego sprzężenia zwrotnego estrogenów na wydzielanie FSH. U mężczyzn, poziom FSH jest wysoki w okresie dojrzewania, a następnie utrzymuje się na względnie stałym poziomie przez większość dorosłego życia.
Rola FSH u kobiet
W fazie folikularnej cyklu menstruacyjnego FSH stymuluje wzrost i dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych w procesie zwanym folikulogenezą. FSH zwiększa ekspresję receptorów dla LH głównie w komórkach ziarnistych oraz stymuluje komórki ziarniste do produkcji estrogenów. Androgeny są produkowane przez komórki tekalne pod wpływem LH, a następnie przekształcane w estrogeny w komórkach ziarnistych. Szczyt FSH występuje wcześniej i jest niezbędny do rekrutacji pęcherzyków, które będą podlegać selekcji. Selekcja pęcherzyka dominującego następuje w fazie folikularnej. Szczyt LH w połowie cyklu jest bezpośrednim czynnikiem wyzwalającym owulację. Po owulacji poziom FSH i LH początkowo spada, a pulsacyjne wydzielanie LH wspiera funkcję ciałka żółtego, które produkuje progesteron. FSH odgrywa pewną rolę w aktywacji pęcherzyków primordialnych, chociaż inne czynniki, takie jak AMH (hormon antymüllerowski), również są zaangażowane w ten proces. FSH odgrywa kluczową rolę w dalszym rozwoju i selekcji pęcherzyków, które już weszły w fazę wzrostu
Rola FSH u mężczyzn
U mężczyzn FSH działa na komórki Sertolego w kanalikach nasiennych jąder, stymulując spermatogenezę, czyli produkcję plemników. FSH pobudza komórki Sertolego do produkcji ABP (androgen-binding protein), które wiąże i transportuje testosteron, ułatwiając jego działanie na spermatogenezę. Testosteron działa na komórki Sertolego poprzez receptory androgenowe (AR), których ekspresja nie jest bezpośrednio zależna od FSH. Ponadto, FSH stymuluje wydzielanie inhibiny B przez komórki Sertolego, która z kolei hamuje wydzielanie FSH w mechanizmie ujemnego sprzężenia zwrotnego
Wspólne czynniki przyczyniające się do zaburzeń wydzielania FSH u kobiet i mężczyzn:
- Uszkodzenie podwzgórza lub przysadki mózgowej w wyniku guzów, urazów, procesów zapalnych lub zaburzeń naczyniowych
- Zespół Kallmanna
- Hiperprolaktynemia
- Terapia z użyciem antagonistów lub agonistów GnRH)
- Choroby przewlekłe, niedożywienie, nadmierny wysiłek fizyczny mogą prowadzić do funkcjonalnej supresji osi podwzgórze-przysadka-gonady
- Izolowany niedobór FSH spowodowany mutacjami w genie podjednostki β FSH – bardzo rzadka przyczyna niskiego FSH
- Zespół Swyera – dotyka osoby o kariotypie 46,XY, czyli genetycznie płci męskiej, jednak z powodu zaburzeń rozwoju gonad w życiu płodowym, osoby te mają żeńskie narządy płciowe zewnętrzne
- Niektóre formy wrodzonego przerostu nadnerczy
- Toczeń układowy
- Zespół nadmiaru aromatazy
Specyficzne przyczyny zaburzeń wydzielania FSH u kobiet:
- Menopauza – najczęstsza przyczyna wysokiego poziomu FSH u kobiet
- Zespół Turnera
- Słaba rezerwa jajnikowa (przedwczesne starzenie się jajników)
- Zespół policystycznych jajników (PCOS) – może prowadzić do niskiego poziomu FSH
Specyficzne przyczyny zaburzeń wydzielania FSH u mężczyzn:
- Pierwotna niewydolność jąder (hipogonadyzm hipergonadotropowy)
- Stres oksydacyjny – może prowadzić do nadmiernego wydzielania FSH
- Zespół Klinefeltera
Warto zauważyć, że większość stanów związanych z wysokim poziomem FSH wiąże się z niską płodnością lub niepłodnością. Dlatego wysokie stężenie FSH jest wskaźnikiem problemów z płodnością. Z kolei niskie wydzielanie FSH jest zazwyczaj związane z zaburzeniem funkcji gonad (hipogonadyzm), co u mężczyzn objawia się nieprawidłową produkcją plemników, a u kobiet zatrzymaniem cyklów rozrodczych.
Diagnostyka zaburzeń związanych z FSH obejmuje badanie poziomu FSH, które jest ważnym elementem oceny niepłodności oraz zaburzeń hormonalnych u obu płci. Leczenie zależy od przyczyny i może obejmować terapię hormonalną, stymulację jajeczkowania lub leczenie wspomagające rozród, takie jak zapłodnienie pozaustrojowe (IVF). Nowatorskie metody leczenia, takie jak terapie celowane czy inżynieria tkankowa, mogą w przyszłości oferować nowe możliwości terapeutyczne.
