Terapia testosteronem – przeciwwskazania względne i bezwzględne

Terapia testosteronem (TRT) stała się popularnym rozwiązaniem dla wielu mężczyzn borykających się z obniżonym poziomem tego hormonu we krwi. Choć jej skuteczność jest niezaprzeczalna, istnieją pewne przeciwwskazania, które każdy mężczyzna powinien znać przed rozpoczęciem leczenia. W niniejszym artykule przyjrzymy dokładnie względnym i bezwzględnym przeciwwskazaniom do leczenia testosteronem.

Czy terapia testosteronem jest odpowiednia w każdym przypadku? Kiedy nie zaczynać leczenia? W tym artykule poznasz odpowiedzi na te pytania.

Przeznaczenie hormonalnej terapii testosteronem

Terapia testosteronem (TRT) jest przeznaczona dla mężczyzn z potwierdzonym hipogonadyzmem, czyli stanem niedoboru testosteronu, który może być spowodowany różnymi czynnikami, takimi jak wiek, choroby, urazy czy zaburzenia genetyczne. Testosteron, jako główny męski hormon płciowy, odgrywa kluczową rolę w regulacji wielu procesów fizjologicznych, wpływając na libido, masę mięśniową, gęstość kości, metabolizm, nastrój i funkcje poznawcze. Celem TRT jest przywrócenie optymalnego poziomu testosteronu we krwi i złagodzenie objawów jego niedoboru, co prowadzi do poprawy jakości życia i ogólnego stanu zdrowia mężczyzny.

Objawy niedoboru testosteronu

Mężczyźni z hipogonadyzmem mogą doświadczać różnorodnych objawów, które często rozwijają się stopniowo i początkowo mogą być trudne do zauważenia. Typowe symptomy niedoboru testosteronu obejmują:

• Obniżenie libido i zaburzenia erekcji
• Zmniejszenie masy i siły mięśniowej
• Przyrost tkanki tłuszczowej, szczególnie w okolicy brzucha
• Zmęczenie, brak energii i motywacji
• Wahania nastroju, drażliwość, stany depresyjne
• Problemy z koncentracją i pamięcią
• Zmniejszenie owłosienia ciała i łysienie typu męskiego
• Uderzenia gorąca i zwiększona potliwość
• Zmniejszenie objętości jąder i ginekomastia (powiększenie gruczołów piersiowych)
• Osteopenia lub osteoporoza (utrata gęstości kości)

Jeśli mężczyzna konsekwentnie doświadcza kilku z wymienionych objawów, powinien skonsultować się z lekarzem i wykonać badania poziomu testosteronu we krwi w celu potwierdzenia diagnozy.

Terapia testosteronem – przeciwwskazania

Mimo że terapia testosteronem może przynieść wiele korzyści zdrowotnych, istnieją pewne stany i choroby, które stanowią względne lub bezwzględne przeciwwskazania do jej stosowania. Przed rozpoczęciem leczenia, lekarz musi dokładnie ocenić historię medyczną pacjenta i wykluczyć ewentualne czynniki ryzyka.

Przeciwwskazania do leczenia testosteronem można podzielić na względne i bezwzględne.

Przeciwwskazania bezwzględne:

• Rak sutka
• Rak prostaty lub PSA powyżej 4 ng/ml
• Policytemia (hematokryt powyżej 54%)

Przeciwwskazania względne:

• Hematokryt powyżej 48%
• Planowanie potomstwa
• Dolegliwości ze strony dolnych dróg moczowych
• Choroby sercowo – naczyniowe
• Bezdech senny

Terapia testosteronem a rak prostaty

Związek między terapią testosteronem a rakiem prostaty jest złożony i wciąż nie w pełni wyjaśniony. Wbrew obiegowym opiniom, sama terapia testosteronem nie zwiększa ryzyka rozwoju raka prostaty u mężczyzn z prawidłowym wynikiem badania przesiewowego. Badania naukowe sugerują, że fizjologiczne stężenia testosteronu, również te osiągane podczas prawidłowo prowadzonej suplementacji, nie inicjują procesu nowotworzenia w zdrowym gruczole krokowym.

Jednakże, u mężczyzn z istniejącym, niezdiagnozowanym rakiem prostaty, podawanie egzogennego testosteronu może potencjalnie stymulować wzrost i rozprzestrzenianie się komórek nowotworowych. Dlatego tak ważne jest wykonanie badań przesiewowych (PSA i badanie per rectum) przed rozpoczęciem leczenia testosteronem oraz regularne monitorowanie stanu stercza w trakcie leczenia.

Mężczyźni z aktywnym rakiem prostaty lub podejrzeniem nowotworu nie powinni stosować testosteronu. Nawet po skutecznym leczeniu raka prostaty, decyzja o ewentualnym włączeniu suplementacji testosteronu musi być podjęta z dużą ostrożnością, indywidualnie dla każdego pacjenta, i wymaga ścisłej współpracy z urologiem lub onkologiem.

Rak sutka a leczenie testosteronem

Rak sutka u mężczyzn jest rzadkim nowotworem, ale stanowi bezwzględne przeciwwskazanie do kuracji testosteronem. Podobnie jak w przypadku raka prostaty, testosteron może pobudzać wzrost istniejącego guza i zwiększać ryzyko nawrotu choroby po leczeniu.

Terapia testosteronem a choroby sercowo-naczyniowe

Terapia testosteronem wymaga ostrożności u pacjentów z chorobami sercowo-naczyniowymi. Leczenie nie powinno być rozpoczynane u osób z ciężką przewlekłą niewydolnością tego organu, u osób, które doznały zawału serca lub udaru mózgu w ciągu ostatnich 6 miesięcy, oraz u osób z trombofilią, czyli skłonnością do tworzenia zakrzepów krwi.

Choroby sercowo-naczyniowe, które stanowią względne przeciwwskazania do TRT, to:

• Choroba niedokrwienna serca (dławica piersiowa, przebyty zawał)
• Niewydolność serca
• Niekontrolowane nadciśnienie tętnicze
• Zaburzenia rytmu serca
• Żylna choroba zakrzepowo-zatorowa
• Udar mózgu lub przejściowy atak niedokrwienny (TIA) w wywiadzie

U mężczyzn z powyższymi schorzeniami, decyzja o włączeniu TRT musi być podjęta indywidualnie, po dokładnej ocenie stosunku korzyści do ryzyka i przy ścisłym monitorowaniu stanu zdrowia. Istotne jest również optymalne leczenie chorób współistniejących i modyfikacja stylu życia (rzucenie palenia, dieta, aktywność fizyczna) w celu redukcji ryzyka sercowo-naczyniowego.

Kuracja testosteronem a hematokryt

Jednym z działań testosteronu jest stymulacja erytropoezy, czyli produkcji czerwonych krwinek w szpiku kostnym. Może to prowadzić do zwiększenia hematokrytu, czyli odsetka objętości krwi zajmowanego przez erytrocyty. Nadmierny wzrost hematokrytu (powyżej 50-54%) zwiększa lepkość krwi i ryzyko powikłań zakrzepowo-zatorowych, takich jak zakrzepica żylna, zator tętnicy płucnej czy udar mózgu.

Mężczyźni z wyjściowo wysokim hematokrytem lub chorobami predysponującymi do nadlepkości krwi (np. czerwienica prawdziwa, przewlekła obturacyjna choroba płuc) powinni zachować ostrożność przy stosowaniu TRT. Konieczne jest regularne monitorowanie morfologii krwi i ewentualne dostosowanie dawki testosteronu lub wykonywanie krwioupustów w celu utrzymania bezpiecznego poziomu hematokrytu.

Bezdech senny a terapia testosteronem

Obturacyjny bezdech senny (OSA) to zaburzenie charakteryzujące się powtarzającymi się epizodami niedrożności górnych dróg oddechowych podczas snu, co prowadzi do przerw w oddychaniu, wybudzeń i fragmentacji snu. Ciężki, nieleczony OSA zwiększa ryzyko nadciśnienia tętniczego, chorób serca, zaburzeń metabolicznych i wypadków.

Niektóre badania sugerują, że terapia testosteronem może nasilać objawy bezdechu sennego lub zwiększać ryzyko rozwoju OSA u podatnych mężczyzn. Potencjalne mechanizmy to wpływ testosteronu na rozkład tkanki tłuszczowej (akumulacja w okolicy szyi) oraz na napięcie mięśni górnych dróg oddechowych.

Mężczyźni z ciężkim, nieleczonym OSA powinni zachować ostrożność przy stosowaniu TRT. Zaleca się diagnostykę i leczenie bezdechu sennego przed włączeniem terapii testosteronowej, a następnie monitorowanie objawów pod kątem ewentualnego nasilenia. W niektórych przypadkach konieczna może być korekta dawki testosteronu lub wdrożenie leczenia OSA (np. aparatem CPAP).

Testosteron, a choroby wątroby

Testosteron jest metabolizowany głównie w wątrobie, dlatego choroby tego narządu mogą wpływać na farmakokinetykę i bezpieczeństwo terapii testosteronem. Doustne preparaty testosteronu są szczególnie obciążające dla wątroby, ponieważ podlegają efektowi pierwszego przejścia i mogą indukować syntezę hepatotoksycznych metabolitów.

Choroby wątroby, które stanowią względne przeciwwskazania do TRT, to:

• Aktywne wirusowe zapalenie wątroby (WZW B, WZW C)
• Marskość wątroby
• Ciężka niewydolność wątroby
• Nowotwory wątroby (rak wątrobowokomórkowy, przerzuty)
• Polekowe uszkodzenie wątroby w wywiadzie

U mężczyzn z powyższymi schorzeniami, decyzja o włączeniu TRT musi być podjęta ostrożnie, po ocenie funkcji wątroby i pod ścisłym monitorowaniem parametrów wątrobowych. Preferowane są pozadoustne formy podania testosteronu (iniekcje, żele transdermalne), które omijają metabolizm pierwszego przejścia. W przypadku marskości wątroby z hipogonadyzmem, korzyści z ostrożnie prowadzonej TRT mogą przewyższać ryzyko.

Ryzyko utraty płodności na testosteronie

Egzogenny testosteron stosowany w ramach terapii może zaburzać oś podwzgórze-przysadka-jądra (HPG) i prowadzić do supresji endogennej produkcji testosteronu oraz spermatogenezy. Mechanizm ten polega na hamowaniu wydzielania gonadotropin (FSH i LH) przez ujemne sprzężenie zwrotne, co zmniejsza stymulację komórek Leydiga i kanalików nasiennych w jądrach.

Długotrwałe stosowanie TRT może skutkować:

• Zmniejszeniem objętości jąder
• Oligospermią lub azoospermią (zmniejszenie ilości lub brak plemników w nasieniu)
• Zaburzeniami morfologii i ruchliwości plemników
• Obniżeniem płodności lub całkowitą niepłodnością

Młodzi mężczyźni z hipogonadyzmem, którzy planują ojcostwo, powinni być świadomi ryzyka związanego z TRT i rozważyć alternatywne metody leczenia (np. gonadotropiny). Przed rozpoczęciem terapii testosteronowej zaleca się konsultację z urologiem lub specjalistą medycyny rozrodu oraz ewentualne zamrożenie nasienia w celu zabezpieczenia płodności.

Co ważne, wpływ TRT na płodność jest zwykle odwracalny po odstawieniu leczenia, choć powrót do wyjściowej jakości nasienia może trwać od kilku miesięcy do nawet 2 lat. Jeśli planowanie ciąży ma nastąpić w niedalekiej przyszłości, może być konieczna stymulacja spermatogenezy za pomocą gonadotropin (schemat terapii hCG lub hCG+FSH) pod kontrolą specjalisty.

Jakie są skutki uboczne terapii testosteronem?

Terapia testosteronem, choć potencjalnie korzystna, może wiązać się z pewnymi działaniami niepożądanymi. Najczęstsze skutki uboczne stosowania testosteronu to: trądzik, łojotok, przerost gruczołu krokowego, ginekomastia, wzrost hematokrytu, ból i obrzęk w miejscu iniekcji, wahania nastroju, bóle głowy, pogorszenie parametrów spermy, zmniejszenie objętości jąder. Rzadziej obserwuje się poważniejsze powikłania, takie jak: nasilenie bezdechu sennego czy zwiększone ryzyko incydentów zakrzepowo-zatorowych. Ryzyko i nasilenie działań niepożądanych zależy od indywidualnych czynników, stosowanej dawki i preparatu testosteronu. Regularne monitorowanie stanu zdrowia pozwala na wczesne wykrycie i leczenie ewentualnych skutków ubocznych terapii.

Badania testosteronu u mężczyzn – jak je odczytać?

Podstawowym badaniem w diagnostyce hipogonadyzmu u mężczyzn jest oznaczenie poziomu całkowitego testosteronu w surowicy krwi. Dla wiarygodności wyników, krew powinna być pobrana między godziną 7:00 a 10:00 rano (ze względu na dobowe wahania stężenia hormonu) oraz dwukrotnie w odstępie kilku tygodni.

Normy referencyjne dla całkowitego testosteronu wynoszą zwykle od 300 do 1000 ng/dl (10,4-34,7 nmol/l), choć mogą nieco różnić się między laboratoriami. Wyniki poniżej dolnej granicy normy wskazują na hipogonadyzm, ale muszą być interpretowane w kontekście objawów klinicznych i po wykluczeniu innych przyczyn (np. choroby przewlekłe, otyłość, leki).

W przypadku wartości granicznych lub wątpliwych, pomocne może być oznaczenie dodatkowych parametrów, takich jak:

• Wolny testosteron (frakcja niezwiązana z białkami, bardziej aktywna biologicznie)
• Globulina wiążąca hormony płciowe (SHBG)
• Hormon luteinizujący (LH) i folikulotropowy (FSH)
• Prolaktyna
• Estradiol

Kompleksowa ocena osi HPG i funkcji gonadalnej pozwala na rozpoznanie pierwotnego (jądrowego) lub wtórnego (podwzgórzowo-przysadkowego) hipogonadyzmu oraz wykrycie ewentualnych chorób współistniejących.

Podsumowanie: Niebezpieczeństwo terapii testosteronem

Terapia testosteronem może być skutecznym sposobem na poprawę jakości życia mężczyzn z hipogonadyzmem, jednak niesie ze sobą również pewne zagrożenia i przeciwwskazania. Najpoważniejsze ryzyka związane z TRT dotyczą chorób układu sercowo-naczyniowego, nowotworów hormonozależnych (rak prostaty, rak sutka), powikłań zakrzepowo-zatorowych oraz nasilenia objawów bezdechu sennego. Mężczyźni z chorobami wątroby, wysokim hematokrytem oraz planujący ojcostwo powinni zachować szczególną ostrożność lub rozważyć alternatywne metody leczenia.

Kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa TRT ma właściwa kwalifikacja pacjentów, uwzględniająca dokładną ocenę stanu zdrowia, chorób współistniejących i indywidualnego stosunku korzyści do ryzyka. Regularne monitorowanie poziomu testosteronu, parametrów hematologicznych, funkcji wątroby i prostaty oraz samopoczucia pacjenta pozwala na wczesne wykrycie i zapobieganie potencjalnym działaniom niepożądanym.

Należy podkreślić, że TRT nie jest zalecana jako terapia „odmładzająca” dla zdrowych mężczyzn z prawidłowym poziomem testosteronu. Nie ma również wystarczających dowodów na skuteczność i bezpieczeństwo suplementacji testosteronu w celu poprawy libido, funkcji seksualnych, nastroju czy składu ciała u mężczyzn bez rozpoznanego hipogonadyzmu.

Pytania i odpowiedzi

Czy terapia zastępcza testosteronem jest bezpieczna?

Terapia testosteronem jest generalnie bezpieczna pod ścisłym nadzorem lekarza i przy braku przeciwwskazań. Wymaga regularnego monitorowania stanu zdrowia i poziomu testosteronu w celu uniknięcia potencjalnych skutków ubocznych.

Jakie badania zrobić przed zastępczą kuracją testosteronem?

Niezbędne badania to: min. 2 pomiary testosteronu, morfologia, profil lipidowy, PSA, funkcje wątroby i nerek, badanie ogólne moczu. W zależności od stanu zdrowia, lekarz może zlecić dodatkowo: LH, FSH, prolaktynę, estradiol, densytometrię, EKG, USG prostaty i konsultacje specjalistyczne.

Kto nie powinien brać testosteronu?

Bezwzględne przeciwwskazania to: rak prostaty i sutka, ciężki bezdech senny, niekontrolowane choroby sercowo-naczyniowe, wartości hematokrytu powyżej 54%. Względne przeciwwskazania wymagające ostrożności to: łagodny przerost prostaty, podwyższone PSA, stabilne choroby serca, aktywne choroby wątroby.

Czy terapia testosteronem skraca życie?

Wpływ terapii testosteronem na długość życia pozostaje tematem badań i kontrowersji. Choć większość danych sugeruje na możliwe korzyści zdrowotne i zmniejszenie śmiertelności u pacjentów z hipogonadyzmem poddanych prawidłowo monitorowanej suplementacji testosteronu.

Czy po 40 roku życia warto brać testosteron?

Decyzja zależy od nasilenia objawów hipogonadyzmu, wyników badań i stanu zdrowia. terapia testosteronem po 40-tce może przynieść poprawę, ale wzrasta też ryzyko chorób będących przeciwwskazaniami, dlatego kwalifikacja wymaga ostrożności i kompleksowej oceny lekarskiej.

Czy mężczyźni z różnych grup etnicznych reagują inaczej na terapię hormonalną?

Nie. Jednakże naturalne poziomy testosteronu mogą się nieznacznie różnić u mężczyzn z różnych grup etnicznych, co potwierdzają badania na afroamerykaninach, którzy wykazują naturalnie wyższe poziomy jednak różnica jest niewielka.