Kortyzol – rola, badania, normy, przyczyny i objawy chorób

Kortyzol to hormon steroidowy produkowany przez korę nadnerczy, pełniący kluczową rolę w regulacji wielu procesów metabolicznych i fizjologicznych. Prawidłowe stężenie kortyzolu jest niezbędne dla zachowania homeostazy organizmu. Zaburzenia w wydzielaniu tego hormonu prowadzą do rozwoju chorób takich jak zespół Cushinga czy choroba Addisona.

W poniższym artykule omówiono co to jest kortyzol, jaką pełni funkcję, kiedy należy go badać, jakie są przyczyny i objawy jego niedoboru i nadmiaru.

Co to jest kortyzol?

Kortyzol jest glikokortykosteroidem, czyli hormonem steroidowym produkowanym w warstwie pasmowatej kory nadnerczy. Synteza kortyzolu zachodzi z cholesterolu w wieloetapowym procesie, który jest stymulowany hormonem adrenokortykotropowym (ACTH) wydzielanym przez przysadkę mózgową. Kortyzol należy do głównych hormonów kory nadnerczy obok aldosteronu i androgenów. Ze względu na kluczową rolę w reakcji na stres określany jest mianem „hormonu stresu”.

Jaką rolę w organizmie pełni kortyzol?

Kortyzol jest niezwykle ważnym hormonem regulującym liczne procesy metaboliczne w organizmie. Do jego głównych funkcji należą:

• Regulacja poziomu glukozy we krwi poprzez stymulację glukoneogenezy i hamowanie wychwytu glukozy przez komórki.
• Modulacja reakcji zapalnych i odpowiedzi immunologicznej poprzez hamowanie syntezy cytokin prozapalnych.
• Wpływ na metabolizm białek, tłuszczów i węglowodanów.
• Regulacja ciśnienia krwi poprzez zwiększanie jej objętości.
• Oddziaływanie na układ krążenia i pracę serca.
• Wpływ na nastrój, emocje i procesy poznawcze.

Kortyzol bierze więc udział w koordynacji reakcji organizmu na stres, dlatego nazywany jest hormonem stresu. Jego prawidłowe stężenie jest niezbędne do zachowania homeostazy.

Kiedy badać kortyzol?

Oznaczanie poziomu kortyzolu zalecane jest w następujących sytuacjach:

• Przy podejrzeniu zespołu Cushinga (nadmiar kortyzolu) lub choroby Addisona (niedobór kortyzolu).
• W diagnostyce zaburzeń endokrynologicznych o niejasnej przyczynie.
• Przy niewyjaśnionych zaburzeniach gospodarki węglowodanowej i metabolicznych.
• W diagnostyce depresji, zespołu przewlekłego zmęczenia i innych zaburzeń psychicznych.
• W monitorowaniu leczenia chorób nadnerczy.

Badanie kortyzolu pomaga zdiagnozować zaburzenia w wydzielaniu tego hormonu i dobrać odpowiednie leczenie.

Jak wygląda badanie kortyzolu?

Oznaczenie kortyzolu wykonuje się z krwi pobieranej najczęściej:

• Jednorazowo rano między 8-9.
• Dwukrotnie – rano między 8-9 i wieczorem ok. godziny 23.

Stosuje się również testy stymulacyjne z ACTH. Kortyzol można oznaczać także w moczu i ślinie, jednak te badania są mniej dokładne.

Normy stężenia kortyzolu

Prawidłowe wartości kortyzolu w surowicy krwi:

• Rano: 138-635 nmol/l
• Wieczorem: 55-248 nmol/l

Co oznacza podwyższony poziom kortyzolu?

Przyczyną podwyższonego stężenia kortyzolu może być:

• Zespół Cushinga – choroba rozwijająca się przy nadmiernym wydzielaniu ACTH, np. w przypadku guza przysadki.
• Przewlekły stres i stany lękowe.
• Depresja.
• Nadużywanie glikokortykosteroidów.
• Guzy nadnerczy.

Nadmiar kortyzolu prowadzi do rozwoju objawów takich jak:

• Otyłość typu centralnego z nadwagą tułowia i twarzy.
• Osłabienie mięśni i zaniki mięśniowe.
• Cienka, łamliwa skóra, siniaczenie.
• Trądzik.
• Hirsutyzm.
• Wysokie ciśnienie krwi.
• Zaburzenia miesiączkowania u kobiet.
• Zaburzenia gospodarki węglowodanowej i cukrzyca steroidowa.
• Osteoporoza.
• Zaburzenia psychiczne.

Co oznacza obniżony kortyzol?

Przyczyny niedoboru kortyzolu:

• Pierwotna niewydolność kory nadnerczy (choroba Addisona).
• Wtórna niewydolność kory nadnerczy w wyniku zaburzeń podwzgórze-przysadka-nadnercza.
• Zapalenie nadnerczy.
• Przyjmowanie leków hamujących syntezę kortyzolu.
• Uszkodzenie nadnerczy (uraz, krwotok).

Objawy niskiego poziomu kortyzolu:

• Przewlekłe zmęczenie.
• Spadek ciśnienia krwi, zawroty głowy.
• Utrata masy ciała.
• Bóle stawów i mięśni.
• Nudności, wymioty.
• Depresja.
• Hiperpigmentacja skóry.

Za co odpowiada kortyzol? Pytania i odpowiedzi

Jakie są główne przyczyny nadmiaru kortyzolu?

Nadmiar kortyzolu jest najczęściej spowodowany zespołem Cushinga, guzami nadnerczy, przewlekłym stresem lub depresją. Może być też efektem przyjmowania syntetycznych glikokortykosteroidów.

Jak rozpoznaje się zespół Cushinga?

Rozpoznanie zespołu Cushinga opiera się na badaniach biochemicznych (kortyzolu w surowicy, moczu, ślinie), testach stymulacyjnych z CRH i deksametazonem oraz obrazowaniu przysadki MR i TK.

Jak leczy się zespół Cushinga?

Główną metodą leczenia zespołu Cushinga jest wycięcie chirurgiczne guza przysadki lub nadnerczy. Stosuje się także leki hamujące steroidogenezę lub podawanie antagonistów receptora glikokortykoidowego.

Jak rozpoznaje się chorobę Addisona?

Rozpoznanie choroby Addisona opiera się na oznaczeniu poziomu kortyzolu i aldosteronu, badaniach obrazowych nadnerczy oraz testach stymulacyjnych z ACTH. Pomocne jest też oznaczenie miana przeciwciał przeciwko cypleniu 21-hydroksylazie.

Jak leczy się chorobę Addisona?

Podstawą leczenia choroby Addisona jest suplementacja hydrokortyzonu i fludrokortyzonu. W niektórych przypadkach konieczne jest chirurgiczne usunięcie zmienionych nadnerczy.

Jakie badania diagnostyczne wykonuje się w diagnostyce zaburzeń kory nadnerczy?

Badania diagnostyczne w zaburzeniach kory nadnerczy to oznaczenie ACTH i kortyzolu, testy stymulacyjne, obrazowanie nadnerczy metodami takimi jak USG, TK i MR oraz oznaczanie mian przeciwciał.

Jakie są typowe objawy niedoczynności kory nadnerczy?

Typowe objawy niedoczynności kory nadnerczy to uczucie przewlekłego zmęczenia, niedociśnienie tętnicze, bóle mięśniowo-stawowe, nudności, wymioty, utrata masy ciała. W badaniach stwierdza się niski poziom kortyzolu.

Jakie badania hormonalne pomagają zdiagnozować zaburzenia osi przysadka-nadnercza?

Podstawowymi badaniami w diagnostyce zaburzeń osi podwzgórze-przysadka-nadnercza są oznaczenie poziomu ACTH, kortyzolu, hormonu wzrostu, prolaktyny, TSH i hormonów tarczycy.

Jaki jest związek między stresem a poziomem kortyzolu?

Stres powoduje wzrost wydzielania kortyzolu przez aktywację osi podwzgórze-przysadka-nadnercza. Przewlekły stres może prowadzić do utrzymującego się wysokiego poziomu kortyzolu i rozwoju zaburzeń metabolicznych i psychicznych.