Oś HPA (hypothalamic-pituitary-adrenal axis) to główny układ neuroendokrynny odpowiedzialny za reakcje stresowe oraz homeostazę organizmu. Składa się z trzech głównych, hierarchicznie ułożonych elementów:
- Podwzgórze (hypothalamus) – część mózgu odpowiedzialna za integrację informacji z autonomicznego układu nerwowego i hierarchicznie wyższych ośrodków mózgu. Podwzgórze wydziela hormony regulujące czynność przysadki mózgowej, głównie CRH (hormon uwalniający kortykotropinę) oraz wazopresynę.
- Przysadka mózgowa (pituitary gland) – gruczoł dokrewny produkujący wiele hormonów, w tym ACTH (hormon adrenokortykotropowy). Wydzielanie ACTH jest stymulowane przez CRH z podwzgórza.
- Nadnercza (adrenal glands) – parzyste gruczoły dokrewne położone nad nerkami, składające się z kory i rdzenia. Kora nadnerczy produkuje glikokortykosteroidy (głównie kortyzol) pod wpływem ACTH z przysadki. Hormony te odpowiadają nie tylko za reakcje stresowe organizmu, ale także za regulację funkcji metabolicznych i immunologicznych.
Oś podwzgórze-przysadka-nadnercza tworzy sprzężenie zwrotne regulujące odpowiedź na stres. W warunkach zagrożenia podwzgórze wydziela CRH, który stymuluje przysadkę do produkcji ACTH, a następnie ACTH stymuluje nadnercza do produkcji glikokortykosteroidów. Te ostatnie wywierają działanie regulacyjne na ośrodki mózgu, w tym hamują dalszą produkcję CRH, co chroni organizm przed nadmierną reakcją stresową. Zaburzenia w funkcjonowaniu tej osi mogą prowadzić do różnych chorób, takich jak choroba Cushinga, niedoczynność nadnerczy czy depresja.
